Osmanlılar, Macarlar ve Franz Liszt

Doğrudur, Osmanlı hâkimiyeti sayesinde Avusturya boyunduruğundan kurtulan Macarlar, dil ve kültürlerini Budin paşalarının sağladığı barış ve huzur ortamında hiçbir baskıya uğramadan yaşatmış, kimliklerini korumuşlardı.

Osmanlıların Macaristan’a yerleşmeleri, saltanat tacının bir çocuğa, “İstefan Kral” dedikleri Szigmond Janos’a intikal etmesi üzerine Avusturya’nın Macaristan’ı yutmasını önlemek ve kendisini emniyete almak için bir zaruretti. İlişkilerin her zaman düşmanca olmadığını, ciddi dostluklar kurulduğunu, iki kültürün karşılıklı olarak birbirini etkilediğini unutmamak gerekir. Osmanlı hâkimiyeti süresince Türk-Macar ilişkilerinin nasıl yaşandığını anlamak isteyenler, Sándor Takáts’ın yıllar önce Sadrettin Karatay tarafından dilimize çevrilen ve 1000 Temel Eser dizisinde yayımlanan Macaristan Türk Âleminden Çizgiler (1970) adlı ezber bozucu kitabını okumalıdırlar.

Osmanlılar, Macaristan’dan çekildikleri XVII. asır sonlarına kadar koruyup kolladılar ve Avusturya hegemonyasına karşı isyan hareketlerini desteklediler. Bu destek sonraki asırlarda da devam etti. Bilindiği gibi, Macar halkı, 1848 yılında, Kossuth liderliğinde Avusturya’ya karşı başkaldırmış, başarısızlıkla sonuçlanan bu isyanın ardından başta Kossuth olmak üzere on altı bin kişi Tuna nehrini aşarak Osmanlı Devleti’ne sığınmıştı. Avusturya ve Rusya’nın tehditlerine rağmen iade edilmeyen bu mültecilere, kendilerinin ve ailelerinin hayat ve şereflerinin teminat altında olduğu, istedikleri ülkeye gidebilecekleri, kalmak isteyenlerin de arzu ederlerse rütbe ve mesleklerine uygun görevlere tayin edilebilecekleri bildirildi. Bunun üzerine, mülteci subaylardan bazıları Vidin’de Müslüman olmuş, Osmanlı ordusunun modernleşmesinde önemli görevler üstlendikleri gibi, kültür hayatımıza da ciddi katkılarda bulunmuşlardır.

Macar asıllı büyük piyanist ve kompozitör Franz Liszt’in Osmanlı Devleti’nin başkentinde konserler vermek için duyduğu büyük arzunun arkasında, başta Kossuth olmak üzere çok sayıda Macar milliyetçisine kucak açan Sultan Abdülmecid’e duyduğu sempatinin bulunduğu söylenir. İstanbul’a gelmek için ilk teşebbüsünü 1838 yılında yapan Liszt, bu arzusunu 1847 yılında gerçekleştirebilmiştir. 8 Haziran 1847 tarihinde ayak bastığı İstanbul’da kaldığı beş hafta süresince, müzik âletleri üreten Alexandre Comendiger’in Beyoğlu’nda, Nuruziya Sokağı’ndaki evinde misafir edilen Liszt, eski Çırağan Sarayı’nda Abdülmecid’in huzurunda, Büyükdere’deki Franchini Köşkü’nde, Fethi Ahmet Paşa Yalısı’nda ve Rus Sefareti’nde, ayrıca halka açık çeşitli mekânlarda konserler vermiş, bu arada Donizetti Paşa’nın Marş-ı Sultanî’sine de yeni melodiler eklemişti. Bu konserler için Paris’ten sipariş edilen piyano, Liszt daha İstanbul’dan ayrılmadan Baldagi adında biri tarafından nişanlısına armağan edilmek üzere satın alınmıştır. (Meraklısı için not: Liszt’in İstanbul macerası, müzik tarihçisi Emre Aracı’nın Yapı Kredi Yayınları arasında çıkan Donizetti Paşa-Osmanlı Sarayının İtalyan Maestrosu (2006) adlı çok önemli kitabında ayrıntılı bir şekilde anlatılır).

Yeri gelmişken, sadece resimle değil Batı müziğiyle de ciddi bir şekilde meşgul olan Abdülmecid Efendi’nin halife olduktan sonra Liszt’in kaldığı evi müze yapmak için teşebbüse geçtiği ve İstanbul’da kullandığı piyanonun peşine düştüğü biliniyor. Bir arzusu da kendisinin yaptığı kompozitör portrelerinin bu müzenin duvarına asılmasıydı. Ancak halifelik ilga edilip yurt dışına sürüldüğü için bu proje suya düştü.

Abdülmecid Efendi, Liszt’in talebesinin talebesiydi. Geçen yılın başlarında bu köşede çıkan “Liszt, Hegyei ve Tanburi Cemil Bey” başlıklı yazımda sözünü ettiğim Macar piyanist Géza de Hegyei, Sultan II. Abdülhamid huzurunda bir konser vermesi için davet edildiği İstanbul’da Prens Lütfullah’ın baldızıyla evlendiği için ülkesine dönmemiş, hayatını Muzıka-yı Hümayun’da, Cumhuriyet’in ilanından sonra da Darülelhan ve Türk Ocağı’nda piyano dersleri vererek kazanmıştı. Sadece Abdülmecid Efendi değil, II. Abdülhamid’in kızları Şadiye ve Ayşe Sultanlarla ünlü piyanist Ferhunde Erkin de onun talebeleriydi.

Macarların Türk soyundan geldikleri yolundaki iddialar, Meşrutiyet’in ilanından sonra Türk Turancılarının Macar Turancılarıyla ilişkileri, karşılıklı ziyaretler ve yayınlar ayrı bir bahistir. Meraklılara bu konuda Tarık Demirkan’ın Tarih Vakfı tarafından yayımlanan Macar Turancıları (2000) adlı kitabını tavsiye ederim.

Bunları yazmamın sebebi, sadece Macaristan Cumhurbaşkanı’nın sözleri değil… Bu vesileyle, içinde bulunduğumuz yılın aynı zamanda “Liszt Yılı” ilan edildiğini, bunun Türk-Macar ilişkilerini yeniden ve çeşitli açılardan gözden geçirmek için bir bulunmaz bir fırsat olduğunu da hatırlatmak istedim.

Not. Senfonik şiir tarzının mucidi olan Franz Liszt, 22 Ekim 1811’de Macaristan’ın Dobroján şehrinde doğmuş, 31 Temmuz 1886’da, bir festival dolayısıyla bulunduğu Bayreuth’ta bir iddiaya göre suikast sonucu hayatını kaybetmiştir.

b.ayvazoglu@zaman.com.tr

27 Ocak 2011, Perşembe

29 Kasım 2010, Pazartesi

Bir Macar’ı himaye için elli binimiz…

Budapeşte’nin Budin tarafındaki Hakkı Bey’in butik oteli Hotel Budin’den Hakkı Bey ile beraberce Buda ile Peşte’yi birbirine bağlayan Duna (Tuna Nehri) köprülerinden Erjebet (Elizabet) Köprüsü üzerinden Peşte’ye doğru geçerken dedi ki: “Bu köprünün bir ismi de Beyaz Köprü’dür.

Budapeşte’nin Peşte tarafında hemen köprü bitiminde kiliseden dönme bir câmi vardı. (Bana camiyi gösterdi. Tabii şimdi artık cami değil. Mihrabının yeri dışarıdan bile belli olduğu için görülüyordu. A.A.) Bu câminin mihrabında bulunan âyetler yakın zamana kadar duruyordu ama öğrendiğimize göre yeni silinmiş… 1686’da Budapeşte’ye gelen Elsner Deszö isimli İtalyan gezginin yaptığı bir gravürde (Bu gravürü daha sonra ben de gördüm. A.A.) pek çok câmi görülüyor. Ama artık hiçbiri yok. Bunları yok edenler Macarlar değil… Macaristan’a hâkim oldukları zaman Avusturyalılar, bütün câmi ve mescitleri tahrip edip yıktılar. Macarlar Mohaç’ı hiç unutmamışlardır ama Mohaç’ta bir müze vardır ve Szigetvar’da (Zigetvar) ise Kanunî Sultan Süleyman’ın büyük bir heykelini yapmışlardır. Bu hoşgörüyü Avusturyalılarda bulamazsınız. Hatta Macarların havaalanlarında şöyle bir reklamla karşılaşabilirsiniz: ‘Romalılar 400 yıl. Osmanlılar 150 yıl. Sovyetler 45 yıl. Herkes planladığından fazla kalıyor. Siz de Budapeşte’de bir gece daha kalmak istemez misiniz’ (Osmanlı atalarımız aslında bu ülkeyi çok sevmiş ve Budin’e ‘Nazlı Budin’ ismini vermişlerdir. A.A.) Nazlı Budin’den mecburen ayrılırken, Temeşvarlı Gazi Aşık Hasan, Nazlı Budin’i şöyle konuşturmuştur: ‘Olmuş idim bir zaman ben sedd-i İslâm’a kilid / Nice canlar din yolunda, uğruma oldu şehid / Tâ kıyamet haşrolunca kesmezem Hak’dan ümid / Bir gün açıla baht-ı siyâhım, der Budin.’ Tuna Nehri doğu ile batı arasında bir sınır olmuş atalarımız için. Akıncılar birbirlerine “Tuna’yı kaç defa geçtin ki?’ diyerek lâf atarlar ve ‘Ben senden daha fazla Tuna’yı geçtim!.’ diye iftihar ederlermiş. Bu akıncı ruhlar çil çil altınlar gibi pek çok eseri de arkalarında bırakmışlar…”

Daha sonraki dönemlerde, Avusturya’ya karşı özgürlük hareketleri sırasında ülkemize sığınan bütün Macar ileri gelenlerini her zaman himaye etmişizdir. Bunlardan birisi İmre Thököly’dir. (Türk aşığı Macar Kralı’nın mühründe şu ifade yer alırmış: Muhib-i Ali Osmanım, itaat üzreyim emre. Kral-ı Orta Macarım ki namım Thököly İmre.) Avusturya İmparatorluğu tarafından başında bulunduğu krallık yok edilince, İstanbul’a iltica etti. 23 Eylül 1701’de İzmit’e yerleşti. 13 Eylül 1705’te vefat etti.

Daha sonra İmre Thököly’nin üvey oğlu olan ve onun mücadelesini Habsburglara karşı devam ettiren II. Ferenc Rakoczi de yetmiş bin kişiye ulaşan ordusuyla sürdürdü. Bayrağının üzerine “Cum Deo pro patria et libertate” (Tanrı ile Vatan ve Özgürlük için) yazdıran Rakoczi, nihayet III. Ahmed’in daveti üzerine 1717 yılında Edirne’ye gelmiştir. Pasarofça anlaşmasında Avusturyalılar Rakoczi’yi istemişlerdir. Sadrazam Damat İbrahim Paşa bu isteği sert bir dille reddetmiştir. Padişah ile görüşen Rakoczi şöyle demiştir: “Sultan ve Sadrazam, Hıristiyan beylere kıyasla daha centilmen davranmışlardır.”

Türkiye’ye sığınanlardan birisi de Lajos Kossuth’dur. 1.120 kişilik kafilesiyle beraber Lajos, Sultan Abdülmecid tarafından kabul edilmiş ve Kütahya’ya yerleştirilmiştir. Lajos, “Bugünkü hayatım ve hürriyetime sahipliğim, Avusturya ve Rusya’nın tehditlerine, baskılarına rağmen, beni ve arkadaşlarımı muhafaza eden Türkler sayesindedir.” demiştir. Sultan Abdülmecid ise, bütün tehdit ve baskılara şöyle cevap vermiştir: “Ecdadımın 600 seneden beri bunca fedâkârlıkla muhafaza ettiği himaye hakkım ortadan kaldırılmak isteniyor. Bir Macar’ı 50 bin Osmanlı kanı dökerek yine muhafaza ederim!.”

Bu fedâkârlığı bütün dünyanın bilmesi gerekir ki, dünyadaki yeni fedâkârlıklar ve yüz akımız eğitime adanmış gönüllülerimizin gayretleri anlaşılabilsin…